Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
Ενας από τους στρατηγικούς στόχους του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών είναι η κατάρριψη των μύθων που κυκλοφορούν για την ιστορία της ελληνικής γλώσσας· και που δυστυχώς βρίσκουν σήμερα μεγάλη απήχηση στην ελληνική κοινωνία. Στην κατάρριψη αυτών των μύθων συντελεί η τοποθέτηση της ελληνικής γλώσσας μέσα στην Ιστορία, με άλλα λόγια η επίγνωση της ιστορικότητας του γλωσσικού φαινομένου. Ο ίδιος ο Μ. Τριανταφυλλίδης φρόντισε να εκδώσει, πριν από τη Νεοελληνική Γραμματική του, το έργοΝεοελληνική Γραμματική. Ιστορική Εισαγωγή (1938, ανατ. 2002), που αποτελεί σήμερα τον 3ο τόμο των Απάντων του. Το βιβλίο σκιαγραφεί με εξαίρετο τρόπο τις φάσεις της ιστορίας της ελληνικής, παραθέτοντας επίσης κείμενα από καθεμιά από αυτές. Επιπλέον, το Ινστιτούτο, ήδη τη δεκαετία του '90, συμπεριέλαβε στο εκδοτικό του πρόγραμμα τα βιβλία Από την ιστορία της ελληνικής γλώσσας του Στ. Καψωμένου (1995, ανατ. 2003), και Ιστορία της ελληνικής γλώσσας. Τέσσερις μελέτες του Ν. Π. Ανδριώτη (1992, ανατ. 2008).
- Ιστορία της ελληνικής γλώσσας: από τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα
(επιµ.: Α.-Φ. Χριστίδης, 2001, ανατύπωση 2012)
Η Ιστορία της ελληνικής γλώσσας από τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε από το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας και εκδόθηκε από το Ινστιτούτο, σε επιμέλεια του Α.-Φ. Χριστίδη. Πρόκειται για συλλογικό έργο με 123 κείμενα και εξετάζει την ιστορική πορεία της αρχαίας ελληνικής από την ινδοευρωπαϊκή έως την ύστερη αρχαιότητα.
Βασικές όψεις του γλωσσικού φαινομένου, όπως η διαπλοκή γλώσσας και Ιστορίας στη διαμόρφωση της ελληνικής, το μωσαϊκό των αρχαίων διαλέκτων, η δομή και η εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής από τον 5ο αιώνα π.Χ. μέχρι την ύστερη αρχαιότητα, οι επαφές της ελληνικής με άλλες γλώσσες, η μεταφραστική δραστηριότητα στην αρχαιότητα κτλ. είναι μερικά από τα θέματα που εξετάζονται στις εκτενείς ενότητες του βιβλίου. Οι συμβολές - στη μεγάλη πλειονότητά τους - συνοδεύονται από αρχαία κείμενα, με τη νεοελληνική τους απόδοση, τα οποία κάνουν εποπτικότερη την παρακολούθηση των ζητημάτων που θίγονται.
- Ιστορική γλωσσολογία και φιλολογία
(Γ. Γιαννάκης, 2011)
Ποια είναι η σχέση ανάμεσα στην ιστορική γλωσσολογία και τη φιλολογία; Αυτό είναι το βασικό ερώτημα που διερευνάται στο βιβλίο. Υστερα από μια ιστορική εισαγωγή και ορισμένες διευκρινιστικές και ορολογικές επισημάνσεις, γίνεται συστηματική πραγμάτευση επιμέρους ζητημάτων που συγκροτούν την αποκαλούμενη «γλωσσοφιλολογική προσέγγιση», όπως είναι η ετυμολογία, η κριτική επεξεργασία των κειμένων, η ποιητική γλώσσα, η μελέτη των διαλέκτων, ενώ αναζητούνται περαιτέρω σύμμαχοι της ιστορικής γλωσσολογίας στην αρχαιολογία, στη μελέτη του πολιτισμού, στη σχέση γλώσσας και μύθου· ένα επιπλέον θέμα που συζητείται είναι η ανάγνωση άγνωστων γραφών ως μια γλωσσοφιλολογική διαδικασία.
- Εισαγωγή στη συγκριτική ινδοευρωπαϊκή γλωσσολογία
Ο κλάδος της ινδοευρωπαϊκής γλωσσολογίας είναι ίσως ο πιο παρεξηγημένος και ο λιγότερο γνωστός στην Ελλάδα. Η Eισαγωγή στη συγκριτική ινδοευρωπαϊκή γλωσσολογίατου R. S. P. Beekes είναι ένα από τα πλέον σύγχρονα εισαγωγικά εγχειρίδια στον κλάδο αυτόν, καθώς παρουσιάζει με εύληπτο και κατανοητό τρόπο τις αρχές μιας επιστήμης που τα επιτεύγματά της άλλαξαν σε μεγάλο βαθμό την εικόνα που έχουμε για την εξέλιξη των γλωσσών.
Υστερα από μια κατατοπιστική εισαγωγή, σε ένα εκτενές κεφάλαιο για τη γλωσσική αλλαγή, παρουσιάζεται με πλήθος παραδειγμάτων ο τρόπος με τον οποίο μεταβάλλονται οι γλώσσες σε φωνητικό, μορφολογικό, συντακτικό και λεξιλογικό επίπεδο. Στο δεύτερο και εκτενέστερο μέρος του βιβλίου αναλύεται η μεθοδολογία της επιστήμης της Συγκριτικής Γλωσσολογίας με παραδείγματα από την ινδοευρωπαϊκή οικογένεια γλωσσών.
- Vox graeca. Η προφορά της ελληνικής την κλασική εποχή
(W. S. Allen, 2003)
Το ότι η προφορά της αρχαίας ελληνικής διέφερε σημαντικά από τη σημερινή προφορά της γλώσσας μας είναι κάτι που τα παιδιά μας δεν το μαθαίνουν στο σχολείο, παρά το ότι διδάσκονται αρχαία ελληνικά για έξι χρόνια. Το βιβλίο του W. Sidney Allen καλεί τον αναγνώστη σε μια απόπειρα αποκατάστασης της προφοράς της αρχαίας ελληνικής, δίνοντας έμφαση στην αττική διάλεκτο του 5ου αιώνα π.Χ. και παρέχοντας τις σχετικές μαρτυρίες και ενδείξεις. Το αποτέλεσμα είναι μια σύντομη αλλά πλήρης εισαγωγή στη φωνητική της αρχαίας ελληνικής, που απευθύνεται όχι μόνο στον φιλόλογο και στον γλωσσολόγο, αλλά και στον μέσο αναγνώστη που ενδιαφέρεται για την πορεία της ελληνικής από τις ινδοευρωπαϊκές απαρχές της ως τις μέρες μας.
Μεταφράζεται το Ετυμολογικό λεξικό Το Ετυμολογικό λεξικό της αρχαίας ελληνικής του P. Chantraine, η δεύτερη, συμπληρωμένη και διορθωμένη έκδοση του οποίου στα γαλλικά έγινε το 2009, θα είναι σύντομα διαθέσιμο στο ελληνικό κοινό. Στο βιβλίο αυτό το λεξιλόγιο της αρχαίας ελληνικής κατατάσσεται σε οικογένειες συγγενών λέξεων, και για κάθε οικογένεια δίνεται η ετυμολογία της ή, αν αυτή δεν έχει προσδιοριστεί επακριβώς, οι ετυμολογικές προτάσεις που έχουν κατά καιρούς διατυπωθεί. Αποσαφηνίζεται έτσι η σύσταση του ελληνικού λεξιλογίου, στον ινδοευρωπαϊκό πυρήνα του οποίου προστέθηκαν δάνεια, είτε από γλώσσες των προγενέστερων κατοίκων του ελλαδικού χώρου είτε από γλώσσες γειτονικών και άλλων λαών. Ο συγγραφέας, όμως, δεν αρκείται στην παράθεση της ετυμολογίας αλλά επιχειρεί να δώσει μια συνολική εικόνα της ιστορίας του αρχαίου ελληνικού λεξιλογίου, με τις ποικίλες σημασιολογικές εξελίξεις που συνέβησαν, τα παράγωγα και τα σύνθετα που σχηματίστηκαν κτλ. Η ελληνική έκδοση θα περιέχει πρόσθετες βελτιώσεις σε σχέση με τη γαλλική του 2009, όπως παραπομπές στις σύγχρονες εκδόσεις των αρχαίων συγγραφέων και ριζικά αναθεωρημένο το τμήμα του λεξικού που αναφέρεται στις επιβιώσεις αρχαίων λέξεων στα νέα ελληνικά.
Ο κ. Γιώργος Παπαναστασίου είναι διευθυντής του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών.
