H κλίση των ουσιαστικών .
Σύμφωνα με τη Γραμματική της Κοινής Κουτσοβλαχικής , η Αρωμουνική παρουσιάζει δύο τύπους κλιτικών συστημάτων, τον Α΄και τον Β΄. Ο Α΄είναι παλιότερος και συχνότερος στα πρώτα γραπτά κείμενα της γλώσσας. Χαρακτηριστικό του αποτελεί η ύπαρξη εγκλιτι-κού άρθρου σε όλες τις πτώσεις του ενικού και πληθυντκού αριθμού και η κυριαρχία του σε ορισμένες δομές. Το εγκλιτικό άρθρο ενσωματώνεται στην λέξη ή και δημιουργεί α-μάλγαμα όσον αφορά τα θηλυκά σε – a, πχ casi σπίτι, casa το σπίτι.
Ο Β΄ τύπος αποτελεί προφανώς νεότερη τάση της γλώσσας και η αρχή του πρέπει να αναζητηθεί στην κλίση των κύριων ονομάτων με άρθρο. Χαρακτηριστικό του είναι η χρήση των προθέσεων , κυ-ρίως της la και δευτερευόντως άλλων ,όπως η tră , και η παντελής σχεδόν έλλειψη του εγκλιτικού άρθρου στη γενική και δοτική του ενικού και πληθυντικού. Το χαρακτηριστικό αυτό ευθυγραμμίζει την Αρωμουνική με τις δυτικές νεολατινικές γλώσσες. Στα παραδείγματα χρησιμοποιήηούνται τα λήμματα που υπάρχουν στην Γραμματική της κοινής ΚΒ αλλά παρουσιάζονται όπως πραγματώνωνται στο ιδίωμα τις Καλομοί-ρας.
4-1.1.6.1 Άναρθρη κλίση ουσιαστικών.
Α ΄τύπος ( άναρθρη κλίση)
Ενικός αριθμός αρσενικά θηλυκά ουδέτερα
ΟΝ unu fitsoru unî fiatî unu trupu
ΓΕΝ a unlui fitsoru a unlji fiatî a unlui trupu
ΔΟΤ a unlui fitsoru a unlji fiatî a unlui trupu
ΑΙΤ unu fitsoru unî fiatî unu trupu
ΚΛ _ _ _
Πληθυντικός αριθμός
ΟΝ neshti fitsori nesthi fiate neshti trupuri
ΓΕΝ di neshti fitsori di neshti fiate di nesthi trupuri
ΔΟΤ ti neshti fitsori ti neshti fiate ti neshti trupuri
ΑΙΤ neshti fitsori nesthi fiate neshti trupuri
ΚΛ _ _ _
Β΄τύπος ( άναρθρη κλίση)
Ενικός αριθμός
ΟΝ unu fitsoru ună fiată unu trupu
ΓΕΝ di unu fitsoru di ună fiată di unu trupu
ΔΟΤ la unu fitsoru la ună fiată la unu trupu
ΑΙΤ unu fitsoru ună fiată unu trupu
ΚΛ _ _ _
Πληθυντικός αριθμός
ΟΝ neshti /nesthi fiate/ nesthi trupuri
ΓΕΝ di neshti fitsori /di nesthi fiate / di neshti trupuri
ΔΟΤ ti neshti fitsori/ti neshti fiate/ti neshti trupuri
ΑΙΤ neshti fitsori /nesthi fiate /nesthi trupuri
ΚΛ _ _ _
4-1.1.6.2 Έναρθρη κλίση ουσιαστικών.
Α΄ τύπος ( έναρθρη κλίση )
αρσενικά
Ενικός αριθμός
ΟΝ lupu+ lu lupulu / boulu / frate+le fratile
ΓΕΝ a lupu+ lui a lupului /a boului/ a frate+ lui a fratelui
ΔΟΤ a lupu+lui a lup / a boului/ a frate+ lui a fratelui
ΑΙΤ lupu+lu ...lupulu /boulu / frate+le fratile
ΚΛ lupe lupe / bou/ /frate frate
Πληθυντικός αριθμός.
ΟΝ luchi+lji luchlji/ boilji /fratsî+lji fratsîlji
ΓΕΝ a luchi+loru a luchloru /a boiloru /a fratsî+loru a fratsîloru
ΔΟΤ a luchi+loru a luchloru /a boiloru /a fratsî+loru a fratsîloru
ΑΙΤ luchi+lji luchlji /boilji / fratsî+lji fratsîlji
ΚΛ luchi luchi / boi / fratsî fratsî
θηλυκά
Ενικός αριθμός
ΟΝ iarbă+a / iarba/ carte+a cartea
ΓΕΝ a iarbă+lji ,a iarbălji / a carte+lji ,a cartilji
ΔΟΤ a iarbă+lji ,a iarbălji / a carte+lji ,a cartilji ΑΙ iarbă+a , iarba/ carte+a ,cartea
ΚΛ iarbă / carte
Πληθυντικός αριθμός. ΟΝ ierghi+le ,ierghile /cărtsî+le ,cărtsîle ΓΕΝ a ierghi+loru ,a ierghiloru /a cărtsî+loru, a cărtsîloru ΔΟΤ a ierghi+loru ,a ierghiloru /a cărtsî+loru ,a cărtsîloru ΑΙΤ ierghi+le ,ierghile /cărtsî+le, cărtsîle ΚΛ ierghi /cărtsî ουδέτερα Ενικός αριθμός ΟΝ trupu+lu, trupulu / semnu+lu, semnulu ΓΕΝ a trupu+lui ,a trupului / a semnu+ lui ,a semnului ΔΟΤ a trupu+lui ,a trupului / a semnu+ lui ,a semnului ΑΙΤ trupu+lu ,trupulu / semnu+lu ,semnulu ΚΛ trupu / semnu Πληθυντικός αριθμός. ΟΝ trupuri+le t,rupurile /siamne+le ,siamnile ΓΕΝ a trupuri+loru ,a trupuriloru /a siamne+ loru, a siamniloru ΔΟΤ a trupuri+loru ,a trupuriloru / a siamne+ loru ,a siamniloru ΑΙΤ trupuri+le, trupurile /siamne+le ,siamnile ΚΛ trupuri , trupuri / siamne , siamne Β ΄ τύπος ( έναρθρη κλίση ) αρσενικά Ενικός αριθμός ΟΝ lupu+lu ,lupulu /preftu+lu ,preftulu /frati+le, fratile ΓΕΝ al + lupu ,al lupu /al + preftu, al preftulu /al + frate ,al frate ΔΟΤ al + lupu, al lupu / al + preftu ,al preftulu /al + frate ,al frate ΑΙΤ lupu+lu, lupulu /preftu+lu ,preftulu / frati+le ,fratile ΚΛ lupe ,lupe /prefte ,prefte /frate, frate Πληθυντικός αριθμός. ΟΝ luchi+lji ,luchlji /preftsî+lji preftsîlji /fratsî+lji ,fratsîlji ΓΕΝ dila luchlji /dila preftsîlji /dila fratsîlji ΔΟΤ ti luchlji /ti preftsîlji /di ftatsîlji ΑΙΤ luchi+lji ,luchlji/ preftsî+lji preftsîlji /fratsî+lji ,fratsîlji ΚΛ luchi /preftsî /fratsî θηλυκά Ενικός αριθμός ΟΝ iarbă +a iarba / carte +a cartea ΓΕΝ ali iarbă / ali carte ΔΟΤ ali iarbă / ali carte ΑΙΤ iarbă +a iarba / carte +a cartea ΚΛ iarbă / iarbă Πληθυντικός αριθμός. ΟΝ ierghi+le i,erghile / cărtsî+le ,cărtsîle ΓΕΝ dila ierghile / dila cărtsîle ΔΟΤ ti ierghile / ti cărtsîle ΑΙΤ ierghi+le ,ierghile / cărtsî+le ,cărtsîle ΚΛ ierghi / cărtsî ουδέτερα Ενικός αριθμός ΟΝ trupu+lu ,trupulu / semnu+ lu, semnulu ΓΕΝ dila trupu / dila semnu ΔΟΤ ti trupu / ti semnu ΑΙΤ trupu+lu ,trupulu / semnu+ lu, semnulu ΚΛ trupu / semnu / Πληθυντικός αριθμός. ΟΝ trupuri+le trupurile / siamne+le siamnile ΓΕΝ dila trupurile / dila siamnile ΔΟΤ ti trupurile / ti siamnile ΑΙΤ trupuri+le trupurile / siamne+le siamnile ΚΛ trupuri / siamne
AROMANIAN ALPHABET Alphabet The alphabet consists of 34 letters, 7 of which are digraphs. [2] Letter IPA Notes A a /a/ - Ã ã /ə/ In some publications the letter "Â â" is used B b /b/ - C c /k/, /tʃ/ /k/ when followed by "a", "o", "u" or a consonant; /tʃ/ when followed by "e" or "i" D d /d/ - Dh dh /ð/ Used only for notation in particular accents where this phoneme is present, otherwise "d" is used Dz dz /dz/ - E e /ɛ/ - F f /f/ - G g /g/, /dʒ/, /ɣ/ /g/ before "a", "o", "u" or a consonant (/ɣ/ in some dialects), /dʒ/ before "e" and "i" H h /h/ - I i /i/ J j /ʒ/ K k /k/ Used mainly for foreign words - "c" is normally used L l /l/ - Lj lj /ʎ/ Found in Macedonian Latin alphabet M m /m/ - N n /n/ - Nj nj /ɲ/ Found in Macedonian Latin alphabet O o /o/ - P p /p/ - Q q /k/ Mainly used for foreign words - "c" is normally used R r /r/ - S s /s/ - Sh sh /ʃ/ - T t /t/ - Th th /θ/ Used only for notation in particular accents where this phoneme is present, otherwise "t" is used Ts ts /ts/ - U u /u/ - V v /v/ - W w /w/ Only used in foreign words X x /ks/, /gz/ Same pronunciation as found in English Y y /ɣ/, /j/ /ɣ/ before "e" and "i", /j/ in foreign words Z z /z/ -
Οι σύνδεσμοι.
Τα άκλιτα μέρη του λόγου που εκφράζουν τις σχέσεις παράταξης και υποταξης ανάμεσα σε δυο προτάσεις ή συνδέουν κατά παράταξη δυο μέλη της ίδιας πρότασης ή ένα μέλος μιας πρότασης με άλλη πρόταση , ονομάζονται σύνδεσμοι. Οι σύνδεσμοι όπως και άλλα μέρη του λόγου είναι απλοί και σύνθετοι. Οι πρώτοι απότελούνται από ένα στοιχείο που δεν αναλύεται και οι δεύτεροι από περισσότερα από ένα στοιχεία. Δεν στερούνται τελείως λεξιλογικής σημασίας, όμως οι λεξιλογικές σημασίες τους είναι πιο αδύνατες από εκείνες τω επιρρημάτων και συνδεσμικών εκφράσεων. Συχνά οι σύνδεσμοι εκφράζουν περισσότερες συντακτικές σχέσεις αναφορικά με την κύρια σχέση. Σε αντίθεση με τις προθέσεις οι σύνδεσμοι: - μπορούν να συνδέουν δύο ή περισσότερες προτάσεις μέσω των κατηγορημάτων τους . - δεν έχουν ως προαπαιτούμενο την αιτιατική ή την γενική πτώση στο υποκείμενο που έπεται . - μπορούν να συντάσσονται με μια συγκεκριμένη έκγλιση του ρήματος και όχι με άλλη. Πχ ο σύνδεσμος si , συντάσσεται μόνο με υποτακτική. Οι σύνδεσμοι ανάλογα με τη λειτουργία τους υποδιαιρούνται σε δυο κατηγορίες : α) τους παρατακτικούς και β) τους υποτακτικούς. Παρατακτικοί σύνδεσμοι . Συμπλεκτικοί: Sî « και » Luai pîne s’ apă « πήρα ψωμί και νερό» Ne « ούτε» Ne io ne tine « ούτε εγώ ούτε εσύ» Διαζευκτικοί: I « ή» I noi i voi « ή εμείς ή εσείς» Ia..ia « ή..ή» Ia tine ia elu « ή εσύ ή αυτός» Αντιθετικοί: Ala « αλλά» Nu vream , ala mi dusu « δεν ήθελα αλλά πήγα» Ma, ama « αλλά ,μα» Νveasta iaste bunî ma nu i armînî « η νύφη είναι καλή , αλλά δεν είναι βλάχα» Mi ducu,dzîtsi, ama mi ducu puγoru « πηγαίνω , λέει, αλλά πηγαίνω κάτω» Υποτακτικοί σύνδεσμοι. Ειδικός: Cî « ότι» Tsî dzîcu cî mi dusu « σου λέω ότι πήγα» Αιτιολογικοί: Cî « ότι» Nu tsi dau paradzî cî nu hii bun fitsoru « δεν σου δίνω λεφτά γιατί δεν είσαι καλό παιδί» Cîtse´ « επειδή, γιατί» Nu vinju cîtse´ nu putui « δεν ήρθα γιατί δεν μπόρεσα» Υποθετικοί: Car « σαν, αν» Vrea s chireamu pîn di un cara s nu irai tine « θα χανόμασταν μέχρι τον έναν, αν δεν ήσουν εσύ» Macî « εάν, εφόσον» Macî i acsî , fugu « αν είναι έτσι, φεύγω» Ama « άμα, αν» Ama avdzîtu omos, nu i bunu omu « αν ακούσατε όμως, δεν είναι καλός άνθρωπος» Χρονικοί: Car « όταν, σαν» Car vidzui acsî , fudzii « σαν είδα έτσι, έφυγα» Cîndu, canda « όταν, σαν» Canda va fudz, gria nji « όταν θα φύγεις, φώναξέ με» Τελικοί: Si, s’ « να» Adună veara , s’ ai ti iarna « μάζευε το καλοκαίρι , νάχεις για το χειμώνα» Ta « να, για να» Ta s acats peshti aprindi si udz curlu « για να πιάσεις ψάρια , πρέπει να βρέξεις τον κώλο» Διστακτικός: Nacă « μήπως» Nacă treatse vîrînî cîrvane? « μήπως περνάει κανένα καραβάνι;» Παραχωρητικοί: Cu tut tsi « παρόλο που, όσο και» Cu tut tse lj gîrii, nu vinje « παρόλο που του φώναξα, δεν ήρθε» Σύνδεσμοι ζευγάρια. -Nu manghi..alla sî: Nu manghi tini alla sî eu « όχι μόνο εσύ αλλά κι εγώ». -Cum…acsî : Cum vrei s dornji acsî s asternji « όπως θέλεις να κοιμηθείς, έτσι να στρώσεις» -Cît ...ahît : Cît lji dideam ahît vrea΄ « όσο του έδινα τόσο ήθελε » - Cu tut tse...nu : Cu tut tse nu u vream ,u loai « παρόλο που δεν την αγαπούσα ,την πήρα » - Ia..ia/ i...i : Ia va ti duts ia nu va ti duts « ή θα πας ή δεν θα πας» - ne..ne : Ne veara ne prumuveara « ούτε το καλοκαίρι ούτε την άνοιξη» Άλλα μέρη του λόγου με λειτουργία συνδέσμου. - Η αναφορική αντωνυμία: Cînile cari alatră, nu muscă « το σκυλί που γαυγίζει δεν δαγκώνει - Το αναφορικό επίρρημα: Locul iu bînai « το μέρος όπου έζησα». - Η πρόθεση pîn : Nu u pistipsescu pîn s’ u vedu « δεν το πιστεύω μέχρι να το δω» - Η πρόθεση di: η ιδιαίτερη αυτή λειτουργία της πρόθεσης di , σημειώνεται μόνο ανάμεσα από δύο ρήματα, ενώ ποτέ δε συνδέει ουσιαστικά. Τα ρήματα αυτά είναι συνήθως κίνησης ή στάσης σημαντικά. Σε αυτή την περίπτωση το di , κάποτε παίρνει τη μορφή de : Mi dusu di lji dzisu « πήγα και του είπα» Vinji di mi vidzu´ « ήρθε και με είδε» Alîgă΄ de lu adzumsi « έτρεξε και τον έφτασε».
ΟΙ ΠΡΟΘΕΣΕΙΣ
Ο ρόλος των προθέσεων στην εποχή της όψιμης λατινικής είναι πρώταρχικής σημασίας, καθώς αναλαμβάνουν τη λειτουργία των πτώσεων, που φωνητικές μεταβολές οδηγούν στη μορφολογική ισοπέδωση και την τελική τους εξαφάνιση. Οι προθέσεις είναι τα μέρη του λόγου που συνδέουν το ουσιαστικό με άλλα μέρη της πρότασης ή και δύο ή περισσότερες προτάσεις μεταξύ τους . Ανήκουν στα κλειστά, λεγόμενα συστήματα και καθώς είναι λειτουργικές γραμματικές κατηγορίες , αφηρημένες μονάδες της γλώσσας, δεν εκφράζουν κάποιο συγκεκριμένο νόημα. Μαζί με τους συνδέσμους , απότελούν τα στοιχεία σχέσεων μέσα στο λόγο χωρίς λεξική αυτονομία και μετέχουν στο λεξιλόγιο αλλά όχι και στο λεξικό σύστημα της γλώσσας. Η συμμετοχή αυτή συντελείται με τη φωνητική αυτονομία τους που διέπεται από ειδικό τύπο σημασιολογικής ενότητας με συντακτική βάση. Η πρόθεση ενισχύει τη λειτουργία της πτώσης στα λατινικά και όταν αυτή στερηθεί πια τα ειδικά γραμματικά σημάδια ,αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου στην όψιμη φάση των λατινικών και στις ρομανικές γλώσσες το συντακτικό ρόλο που επιτελεί η πτώση. Οι προθέσεις και οι σύνδεσμοι εξασφαλίζουν την ανάπτυξη των συντακτικών σχέσεων που είναι βασικός όρος της δομικής ενότητας του συντακτικού εκφωνήματος.
Κατηγοριοποίηση των προθέσεων.
Στον χώρο των προθέσεων, μπορούν να γίνουν οι ακόλουθες κατηγοριοποιήσεις: κύριες προθέσεις και προθετικές εκφράσεις.
Κύριες προθέσεις είναι αυτές που χρησιμοποιούνται μόνο με την αξία προθέσεων και διακρίνονται σε απλές και σε σύνθετες.
Απλές :
Di « από»
A « σε»
Cu « με, μαζί»
Cîtră « κατά, προς»
Fîrî « χωρίς»
La « σε , προς»
În/n « σε, μέσα»
Ningă « παρά, κοντά»
Ntră « μπροστά»
Pîn « μέχρι»
Pri/pi « επάνω»
Sum/sun/su « κάτω από, υπό »
Tru/tu « μέσα, σε»
Ti « για, προς»
Προθετικές εκφράσεις με επιρρήματα:
Dinîinte di « μπροστά από»
Dinîpoi di « πίσω από»
Naundru tu « μέσα σε»
Disuprî di « απάνω από»
Aproapea di « κοντά από/σε»
Nafoarî di « έξω από»
Deadun / dadun cu « μαζί με»
Fîrî di « χωρίς από»
Pîn tu « μέχρι το/την»
Pîn la « μέχρι το/την»
Ahorya di « χωριστά από»
Mash cu/di/tu « μόνο με/από/ σε»
Andicri di « απέναντι από»
Di naparte di « μακριά από»
Di nsus di « πάνω από»
Nsusu tu « πάνω στο/στη »
Psînu di « λίγο από»
Dicuseara « απoβραδίς»
Προθετικές εκφράσεις με ουσιαστικά :
Dzeanî pri/pi « επάνω σε»
Pri budza di/a « στο χείλος του/της»
Di itia « εξ αιτίας»
Οι σύνθετες προθέσεις .
Ditru Η πρόθεση αυτή με τη σημασία του « από» , αποτελεί σύνθεση των προθέσεων di+ tru ( <>
Η πρόθεση Ningă
Προέρχεται από το LONGE της λατινικής και εκφράζει τις σημασίες « δίπλα» , « μπροστά και κοντά , ενώπιον» : Yină ningă mini « έλα κοντά μου» Ningă cătsau durnja pisha « κοντά και δίπλα στη σκύλα κοιμόταν η γάτα» U fură ningă mini « το έκλεψε μπροστά ( από τα μάτια ) μου»
Η πρόθεση suprî.
H λατινική λέξη SUPRA προέκυψε σαν επίρρημα και πρόθεση από την αφαιρετική θηλυκού γένους SUPRA/ SUPERA του επιθέτου SUPERUS « ο από επάνω, ο επάνω» , που με τη σειρά του προέρχεται από το επίρρημα SUPER συνώνυμο του SUPRA . Η πρόθεση αυτή της λατινικής επιβιώνει στην Αρωμουνική με τη μορφή supră , πoυ χρησιμοποιείται όμως μόνο σε σύνθεση με τις προθέσεις di και pri/pi : disuprî, pisuprî « από πάνω». Στη σύνθετη αυτή μορφή εισάγει τα συμπληρώματα : Στάση σε τόπο : Disuprî di hoară easte unî cărare tse ti scoate ngale « επάνω από το χωριό είναι ένα μονοπάτι που σε βγάζει στο δρόμο» Κίνηση μέσα από τόπο: Apa vinji pisupra di punti « το νερό ήρθε ( ανέβηκε και πέρασε) πάνω από τη γέφυρα» Κίνηση από τόπο ή αφετηρία- προέλευση: Suflă vimtul di pisupră dit mundi « φυσάει o αέρας πάνω από το βουνό» Ο προθετικός τύπος – sprî - ( < λατιν. supra ) εμφανίζεται ως ενδιάμεσο μόρφημα στα ακόλουθα αριθμητικά : 11, unsprîdzatse ,12 duasprîdzatse/-i ,13 treisprîdzatse/-i, 14 patrusprîdzatse, 15tsisprîdzatse , 16 sasprîdzatse , 17saptesprîdzatse, 18 oprusprîdzatse, 19 naosprîdzatse, 20 yinghits, 21 unsprîyinghits, 22 duausprîyinghits , 23 tresprîyinghits , 24 pa(tru)sprîyinghits, 25 tsisprîyinghits, 26 shasprîyinghits, 27 saptisprîyinghits, 28 optusprîyinghits, 29 noausprîyinghits. Η αρίθμηση αυτή θεωρήθηκε οτι προέκυψε από σλάβικη επίδραση, μιας και υπάρχει και στα ρουμανικά, αλβανικά , ουγγρικά και παλαιοσλαβικά. Η αρχαιοελληνική δομή « μονάδα + επί+ δέκα» , που βλέπει σε αυτή τη δομή ο Αχιλλέας Λαζάρου, δεν εξηγεί την ύπαρξη της δομής και στις άλλες γλώσσες που προαναφέρθηκαν, όπως επίσης και στα βρετόνικα, όπου την εντόπισε ο Α . Μπουσμπούκης. Η αρίθμηση αυτή στα βλάχικα φτάνει μέχρι το 29 εκτός από το 20, ενώ στις άλλες γλώσσες περιορίζεται από το 11 μέχρι το 19 . Στα βρετόνικα αρχίζει από το 21 και φτάνει μέχρι το 29 : unan warn ugent « ένα επι είκοσι» , pevar warn – ugent « τέσσερα επι είκοσι», pemp warn- ugent « πέντε επι είκοσι» , nao warn- ugent « εννέα επι είκοσι» . Το «και» το συναντάμε από το 31 και πάνω : unan ha tregont « ένα και τριάντα -31» , nao ha tregont « εννέα και τριάντα -39»
Η πρόθεση tu .
Η πρόθεση αυτή κατάγεται από το λατινικό ΙΝΤRO και εισάγει τις εξής χωροχρονικές σημασίες: Κίνηση σε τόπο: Paplu ameu s dusi atumsea tu Americă « ο παππούς μου, πήγε τότε στην Αμερική» Στάση σε τόπο: Fratinju sidzu´ tu xeani dzatsi anji « ο αδελφός μου έκατσε στα ξένα δέκα χρόνια» Κίνηση από τόπο: Esu di tu gărdinî « βγαίνω από τον κήπο» Όριο : Moartealj mi duru´ pîn tu inima « ο θάνατός του με πόνεσε μέχρι την καρδιά» Χρόνο: Edzlji li curmai tu doi cu trei mesi « τα κατσικάκια τα έκοψα( από το γάλα) στους δυό με τρείς μήνες »
Η πρόθεση pîn « μέχρι».
Η πρόθεση αυτή προέρχεται από το επίρρημα PAENE/ PENE « σχεδόν» της Λατινικής, λέξη αβέβαιης ετυμολογικής αρχής. Τη συναντάμε σε σύνθετες λέξεις paeninsula « σχεδόν νησί» , δηλαδή « χερσόνησος» και peanultimus « σχεδόν τελευταίος, παραλήγων, προτελευταίος» , paenultima « παραλήγουσα». Η πρόθεση pîn εισάγει τα περιστασιακά συμπληρώματα: Κίνηση σε τόπο: Mi dusu pîn la bisearică « πήγα μέχρι την εκκλησία» Χρόνο: Pîn s yină atsel, va sidem auanî « μέχρι νάρθει εκείνος, θα κάτσουμε εδώ». Προσέγγιση: Tricurî pîn di dzatsi feati « περάσαν περίπου δέκα κορίτσια»
Η πρόθεση fîrî « χωρίς» . Η πρόθεση αυτή εισάγει τη σημασία της στέρησης, έλλειψης ή εξαίρεσης: Feata aestî criscu΄ fîrî tatî « το κορίτσι αυτό μεγάλωσε χωρίς πατέρα» Mi dusu fîrî fricî « πήγα χωρίς φόβο» U dedu cu fîrî paradz « την έδωσα χωρίς λεφτά» Η δομή fîrî di ακούγεται συνήθως όταν αφορά προσωπική αντωνυμία, χωρίς να απoκλείονται και άλλες χρήσεις: Fîrî di noi nu s fatsi tsiva´ « χωρίς εμάς δε γίνεται τίποτε» Nu mi ducu fîrî di tini « δεν πηγαίνω χωρίς εσένα» Αtsea΄ si u vedzî fîrî di altu « εκείνη να την δεις, το δίχως άλλο» Fîrî di harau a fitsorlui, nu hiu sî eu hîrsitu « χωρίς τη χαρά του παιδιού, ούτε εγώ είμαι χαρούμενος»
Η πρόθεση trî/ ta /ti « για, σε , μέσα».
H πρόθεση αυτή ανάγεται στο λατινικό INTRA και εισάγει τα εξής συμπληρώματα: Σκοπό: S arcară ti moarti « πέσανε να πεθάνουνε ( του θανάτου)» Κίνηση σε τόπο: Nghisii ti la voi « ξεκίνησα προς εσάς» Χρόνο: Ti putsinî oara ishi soarli « για λιγη ώρα βγήκε ο ήλιος» Κατηγορούμενο: Lumea lu ari ti omu bun « ο κόσμός τον έχει για καλό άνθρωπο» Αιτία: Fitsorlu s tuchea΄ ti unî featî « το αγόρι, έλιωνε για ένα κορίτσι»
Η πρόθεση sum/sun/su « κάτω από, υπο».
Η πρόθεση αυτή περιορίζεται σε μικρό αριθμό χρήσεων και εισάγει : Στάση σε τόπο: Mi teshu tu aumbrî sum fagu « ξάπλωσα στη σκιά κάτω από την οξυά» Κίνηση σε τόπο: Lu aflai sum frîndzîli di platanu « τον βρήκα κάτω από τα φύλλα του πλάτανου»
Η πρόθεση cîtrî « προς, ενάντια» .
H πρόθεση cîtrî « προς, ενάντια» , εισάγει τις ακόλουθες σημασίες: Κίνηση σε τόπο : Cîtrî iu loară oili? « προς τα που πήραν τα πρόβατα;» Κατεύθυνση: Elji treapsiră cîtrî tu locuri atseali « αυτοί τράβηξαν κατα εκείνα τα μέρη» Εναντίωση, εχθρότητα : Lupu featsi cîtrî fitsoru « ο λύκος στράφηκε ενάντια στο παιδί» Χρόνο κατά προσέγγιση : Va s iara ´ cîtrî tu hăryii « θα ήταν κατά το χάραμα»
Η πρόθεση pri/ pi.
H πρόθεση pri/ pi εισάγει: Κίνηση σε τόπο: Bagî galeata pi cheatrî « βάλε το καρδάρι πάνω στην πέτρα» Κίνηση ανάμεσα από τόπο: Treatsili pi tu mînă unî cîtî unî « πέρασέ τες από το χέρι μία μία» Κίνηση από τόπο: Masturu cîdzu´ di pi tsitii « ο μάστορας έπεσε από τη σκεπή» Στάση σε τόπο: Shidea΄ pi unî chiatrî « καθόταν σε μια πέτρα» Χρόνο: Lji aflai pi tundeare « τους βρήκα στο κούρεμα ( την ώρα του κουρέματος ) » Τρόπο: Marata s află΄ tutu pi cripare « η καημένη βρίσκεται συνέχεια σε στεναχώρια» ΄Ορκο: Mi sprigiuru pi Dumnidze´ « ορκίζομαι στο Θεό» Προέλευση: S veade cî nu puate di pi imnare « φαίνεται από το περπάτημα, ότι δεν μπορεί» Μεταβολή: Iram picuraru sh u turnai pi agri « ήμουν βοσκός και το γύρισα στα χωράφια» ΄Εμμεσο αντικείμενο : Dau pi usi « χτυπάω ( επάνω ) στην πόρτα» Άμεσο αντικείμενο ( κατά αναλογία ) : Ljia pri unu da pri alandu « πάρε τον έναν χτύπα τον άλλον»
Η πρόθεση la « σε, εις»
Η la συνιστά ενδεικτική περίπτωση πρόθεσης που προέρχεται από το λατινικό επίρρημα ILLAC « εκεί», αρχαία αφαιρετική του ILLA « εκείνη» ( αρσεν ILLE ) . Η δεικτική αξία της αντωνυμίας μεταβιβάζεται και στο παράγωγο από αυτήν επίρρημα και συνακόλουθα στην πρόθεση la με σημασία δηλαδή που δείχνει την κατεύθυνση προς κάποιο σημείο. Με την πρόθεση la εισάγονται οι συντακτικές σημασίες : Στάση σε τόπο: Lucredzu la stani « δουλεύω στη στάνη» Εγγύτητας: Mi acîtsai picuraru la oi « πιάστηκα ( άρχισα να δουλεύω) βοσκός στα πρόβατα» Κίνηση σε τόπο: La voi yini oaspe « σε εσάς έρχεται επισκέπτης» Κίνηση από τόπο: S ti tornji di la stani « να γυρίσεις από τη στάνη» Κίνηση μέσα από τόπο: Tricus pi la bisearicî ? « πέρασες από την εκκλησία;» Χρόνος: Nî aflăm la Stî Mîrie. « βρεθήκαμε της Παναγίας» Χωροχρονική αφετηρία: Di anul tsi yine « από τη χρονιά που έρχεται, από του χρόνου». Di la mundi pîn la amari nu puteai s vedz di multî negurî « από το βουνό μέχρι τη θάλασσα δεν μπορούσες να δεις από την πολλή ομίχλη» Προέλευση: U aduchii di la boatsi « την κατάλαβα από τη φωνή» Έμμεσο αντικείμενο: U dedu la voi « την έδωσα σε εσάς» Αναφορά: Iasti bunu la inimî « είναι καλός στην καρδιά» Απόσταση : Arcai chiatra la dzatsi metri « έριξα την πέτρα στα δέκα μέτρα» Επιθετικός προσδιορισμός: Apî di la fîntînî « νερό από την πηγή ( της πηγής) »
Η πρόθεση a
εισάγει τα εξής συμπλήρωματα :
Κίνηση σε τόπο:
-Me tornu a casa « επιστρέφω στο σπίτι»
- Μi aducu a minde« φέρνω στο νου, θυμάμαι»
-Toarnî ti andreapta« γύρνα προς τα δεξιά»
-Toarnîti astînga « γύρισε προς τα αριστερά»
Στάση σε τόπο:
-Hiu a casă « είμαι στο σπίτι»
Έμμεσο αντικείμενο :
- Cartea lju dedu a ljei« το βιβλίο , της το έδωσα σε αυτήν»
-Dă ordzu a calui« δώσε του αλόγου κριθάρι»
-Arucă pîni a cînjlor « ρίξε ψωμί στα σκυλιά»
Η δομή a +αντωνυμία είναι στη γενική- δοτική πτώση ( a ljei) , ενώ η ελεύθερα εναλλα-σόμενη σε αυτή, δομή με το la + αντωνυμία , είναι στην αιτιατική ( la ea ). Στα παραπάνω δυο τελευταία παραδείγματα η πρόθεση a + γενική-δοτική, εξειδικεύει το αντικείμενο , κάνοντας το πιο συγκεκριμένο απο οτι στην περίπτωση που για τον ίδιο σκοπό , χρησιμοποιείται η πρόθεση la+ αιτιατική η οποία παρουσιάζει το αντικείμενο σαν αόριστο :
-Arucă pîni la cînji « ρίξε ψωμί στα σκυλιά»
Το ίδιο συμβαίνει και με την πρόθεση di : η χρήση της , παρουσιάζει το αντικείμενο σαν αόριστο , ενώ η χρήση της a το συγκεκριμενοποιεί.
Boatsi di omu« φωνή ανθρώπου»
Boatsea a omlui « η φωνή του ανθρώπου»
H πρόθεση a στο παραπάνω παράδειγμα, εισάγει το συμπλήρωμα της κτήσης .
Η ίδια πρόθεση, μετέχει στο σχηματισμό της κτητικής αντωνυμίας :
Aestu iaste a meu « αυτό είναι δικό μου» .
Η πρόθεση di « από» .
Η πρόθεση di εισάγει επιθετικό προσδιορισμό :
Suflitu di ayiu « ψυχή αγίου( απο άγιο)».
Mερικές φορές συμβάλει στο σχηματισμό της γενικής. Αυτή η δεύτερη της ιδιότητα συ-ναντιέται σε δομές τυποποιημένες που θεωρούνται αρχαϊκές :
Perlji di ngapu « τα μαλλιά της κεφαλής».
Peanili di oclji « τα φτερά( βλέφαρα) του ματιού».
Ο επιθετικός προσδιορισμός με τη μοφή περιφραστικής γενικής ανάγεται σε μεταβατικό στάδιο της λαϊκής λατινικής, όπου η γενική αντικαθίσταται απο την περίφραση στην οποία συμμετέχει η πρόθεση DE και μια μορφη του ουσιαστικού, που αρχικά ήταν η αφαιρετική και στη συνέχεια εμφανίζεται ως « μη πτώση», πλάγια.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η ύπαρξη δομής στα νέα ελληνικά με την πρόθεση απο στη θέση της αρχαίας γενικής που μπορούμε να τη δούμε ως τάση της που οφείλεται σε πιθανή επίδραση των ρωμανικών γλωσσών που αντικαθιστούν τη γενική της λατινικής με προθετικό σύνταγμα,πχ: ίχνη αρκούδας/ ίχνη απο αρκούδα .
Εκφράσεις με χρονική κυρίως αξία που υποδηλώνουν τη δυνατότητα του di να εκφράζει και την αξία της γενικής σημειώνονται σε όλα τα βλάχικα ιδιώματα.
A doaulea di mesu« στις δύο του μήνα»
A dzatislea di Brumaru « στις δέκα του Νοέμβρη»
Dzua di pashti « τη μέρα του Πάσχα»
Dzua di Stî Mîria « τη μέρα της Παναγίας»
Fitică di optu anji « κοριτσάκι οχτώ χρόνων»
Όταν εκφράζεται γενική γνωστής έννοιας έχουμε τη δομή: coada a calu « η ουρά του αλόγου», ενώ όταν εκφράζεται γενικά και αόριστα έχουμε τη χρήση του di: coada di calu « ουρά απο άλογο» cioru di lepuri « πόδι απο λαγό» . Τα ερμηνεύματα παρόμοιων δομών μπορούν στην ελληνική να μεταβληθούν σε ισοδύναμο σημασιολογικό επιθετικό προσδιορισμό: αλογήσια ουρά, λαγήσιο ποδάρι αλλά και στο αντίστοιχο των βλάχικων παραδειγμάτων με την αναλυμένη μορφή τους όπως παρατέθηκαν πιο πάνω.
Στην Καλομοιρα Καλαμπακας , παρατηρήθηκε η δομή ,που βλέπει την πρόθεση di μαζι με την a για την έκφραση της γενικής κτητικής, στο ίδιο σύνταγμα : Peplu di a mveastile: « το πέπλο ( απο ) των νυφών »
Το di εισάγει τα ακόλουθα συμπληρώματα:
Ποιότητα:
Capu di griju « κεφάλι απο κορμό πεύκου, δηλαδή ξεροκέφαλος»
Fitsoru di proslji « παιδί απο τα πρώτα»
Σύγκριση ( εισάγει τον δεύτερο όρο σύγκρισης):
Dzua asîndzi iaste ma caldî di aieri « η ημέρα σήμερα είναι πιο ζεστή απο χτες»
Faglu iasti ma analtu di cornu « η οξυά είναι πιο ψηλή απο την κρανιά»
Ti va ma multu di elu « σε αγαπά πιο πολύ απο αυτόν»
Ποσότητα :
Găljina iaste di doi chiladz « η κότα ειναι δύο κιλών»
Ύλη :
Casî di cheatrî « σπίτι απο πέτρα»
Nelu di asimi « δαχτυλίδι απο ασήμι»
Calu di lemnu « άλογο απο ξύλο/ ξύλινο άλογο»
Σύσταση ( συνιστώντα στοιχεία):
Unî cupii di oi « ένα κοπαδι απο πρόβατα»
Unî pîduri di chinji « ένα δάσος απο πεύκα»
Τρόπο:
Yinea´ di varligala « ερχόταν γύρω -γύρω»
- Leagînj poala di mesi « δεσε μου την ποδιά απο τη μέση»
Περιορισμό ή αναφορά:
Bunu di inimî « καλός στην καρδιά/ καλόκαρδος»
Slabu di gurî « άσχημος στο στόμα/ που μιλάει άσχημα»
Ftohu di paradz « φτωχός απο λεφτά»
Di foami dînîsim « απο πείνα αντέχουμε»
Nu poati di sînîtati « δεν μπορει απο υγεία»
Έμμεσο αντικείμενο:
Mi apruchiai di elu « πλησίασα απο αυτόν/ σε αυτόν»
Dedu di elu « ακούμπησα απο αυτόν/σε αυτόν»
Άμεσο αντικείμενο:
Mîncăm di tuti « τρώμε απο όλα»
Acumbîrai di ma bunili lucri « αγόρασα απο τα καλύτερα πράγματα»
Κατανομή:
Agrulu lu mbîrtsii cîtî yingits stremati di nipotu « το χωράφι το μοίρασα ανά είκοσι στρέ-ματα κατά εγγονό»
Ποιητικό αίτιο:
Lucrul s adre´ di elu « η δουλειά έγινε απο αυτόν»
Αναγκαστικό αίτιο:
Moru di foami « πεθαίνω απο πείνα»
Crepu di seati «σκάω απο δίψα»
Di itia a lui , nu s featsi tsiva´ « εξ αιτίας του δεν έγινε τίποτε»
Σκοπό:
Un putiru di yinu « ένα ποτήρι για κρασί»
Un putiru di apî « ένα ποτήρι για νερό»
Cîrlidzi di mbîltiri « βελόνες για πλέξιμο»
Περιεχόμενο:
Un putiru di yinu « ένα ποτήρι με κρασί»
Ένα διαιρεμένο ή διαιρετό όλο:
Cari di voi? « ποιός απο εσάς;»
Yingits di elji « είκοσι απο αυτούς»
Vrînu di noi « κανένας απο εμάς»
Κίνηση απο τόπο:
Plică di ngasî « βγήκε απο το σπίτι»
Vinji di Sarunî « ήρθε απο τη Σαλονίκη»
Agiumsirî di t mundi « έφτασαν απο το βουνό»
Κίνηση μέσα από τόπο:
Tricurî di aoanî « πέρασαν απο δω»
Καταγωγή ή προέλευση:
Normea easte di soi arbinseascî « η νύφη μου είναι απο αρβανίτικο σόϊ»
Dzada iasi di chinu « το δαδί βγαίνει απο πεύκο»
Cola di Aminciu « ο Κόλας απο το Μέτσοβο»
Χρόνο:
Di cîndu bîneadzî tu hoara a voastrî ? « από πότε ζει στο χωριό σας ;»
Mi sculai di noaptea « σηκώθηκα νύχτα»
Mi sculai di tahna´ « σηκώθηκα απο νωρίς »
Αφθονία και στέρηση:
Casî mblinî di bunili tuti « σπίτι γεμάτο απο όλα τα καλά»
Hoara goala di lumi « χωριό άδειο από κόσμο»
Επανάληψη :
Aestu lu am vidzutî di trei-patru ori « αυτο το έχω δει τρεις-τέσσερις φορές»
Di priunî mi ntreabî trî tini « συχνά με ρωτάει για σένα»
Ποινή:
Nji curmarî znjii di un icatumiriu di dhrahmadz « μου κόψανε ζημία ενός εκατομμυρίου δραχμών»
Αποχωρισμό , απομάκρυνση:
Tsîniti naparti di noi « κρατήσου μακριά μας»
Nî dispîrtsîm di elji « χωρίσαμε από αυτούς»
S trapsirî di soia lj « αποτραβήχτηκαν από το σόϊ τους»
Έκταση:
Un agru di updzets di stremati « ένα χωράφι ογδόντα στρεμάτων»
Ηλικία:
Un bîrbatu di patrudzetsi di anji « ένας άντρας σαράντα χρόνων»
Αφετηρία :
As n acîtsem di lucru « ας πιαστούμε απο τη δουλειά/ να πιάσουμε δουλειά»
Αιτία:
Lucaniclu curî di grashimi « το λουκάνικο στάζει απο το πάχος»
Αναφορά:
Cum iaste di sari? « πώς είναι απο αλάτι?»
Di+επίρρημα.
To di στα βλάχικα ,όπως και στις άλλες ρωμανικές διαλέκτους, συναντιέται και με επιρ-ρήματα ή με επιρρηματικές εκφράσεις:
Trapsirî disuprî di ohtu « τράβηξαν απο πάνω απο την όχθη»
Astîmîtsirî dinîindi di poartî « σταμάτησαν μπροστά απο την πόρτα»
Imna´ dinîpoi di elji « βάδιζε απο πίσω απο αυτούς»
Vinji dicseara « ήρθε αποβραδίς»
Όπου το di εμφανίζεται ενσωματομένο στο επίρρημα , χάνει την προθετική του αξία και για αυτό , μέσα στην πρόταση απαιτείται η χρήση ενός δεύτερου di :
Dinîpoi di noi « πίσω απο εμάς»
Dinîindi di elji « μπροστά απο αυτούς»
Το di σαν συμπλεκτικός σύνδεσμος.
Μια ιδιαίτερη, συμπλεκτική λειτουργία του di , που στα ρουμανικα θεωρείται πια αρχαϊκή δομή, σημειώνεται μόνο ανάμεσα απο δύο ρήματα, ενώ ποτέ δε συνδέει ουσιαστικά. Τα ρήματα αυτά είναι συνήθως κίνησης ή στάσης σημαντικά. Σε αυτή την περίπτωση το di , κάποτε παίρνει τη μορφή de :
Mi dushu di lji dzisu « πήγα και του είπα»
Vinji di mi vidzu´ « ήρθε και με είδε»
Alîgă de lu agiumsi « έτρεξε και τον έφτασε»
Loai apî de lji dedu s bea´ « πήρα νερό και το έδωσα να πιεί»
Η γραμματική σημασία της ρηματικής όψης του μή συνοπτικού, που εκφράζεται με αυτή τη δομή, απαντάται και σε άλλα ρωμανικά ιδιώματα , πχ στο Σαλέντο της Απουλίας , όπου έχουμε χρήση συμπλεκτικού συνδέσμου ανάμεσα απο δύο ρήματα: ce ston a ffachene « τι στέκονται και κάνουν;». Στα βλάχικα , χωρίς τη σαφή έκφραση ρηματικής όψης, έχουμε : tsi sta di adarî? « τί στέκονται και κάνουν;»
Di+ αριθμητικό απόλυτο.
Το di συνδέει το προσδιοριζόμενο όνομα με το αριθμητικό απόλυτο απο το έντεκα και πά-νω με εξαίρεση το είκοσι :
Unsprătsi di oaminj « έντεκα( απο) άνθρωποι»
Treisuti di oi « τριακόσια( απο) πρόβατα»
Unî njilji di dhularii « χίλια( απο) δολάρια»
Απο τις είκοσι χιλιάδες και πάνω, το di μπαίνει πριν τον πληθυντικό « χιλιάδες» :
Patrusuti di njilji « τετρακόσιες χιλιάδες».
Το di μετέχει στην αριθμητική δομή όταν αυτή αποδίδει τη σημασία « περίπου» με την πρόθεση pînî :
Eara pînî di dzatsi tiniri « ήταν περίπου ( απο) τριάντα νέοι»
Suntu pînî di triadzets di inshi « είναι περίπου ( απο) τριάντα άτομα»
Το di συνενώνεται και με άλλα στοιχεία για να αποτελέσει συνδέσμους :
Dea´ « μα , αλλά»
Dea´ cî nu tritsea´ oara « αλλά γιατί δεν περνούσε η ώρα;»
Dicari « εφόσον, αφού »
Dicari vinji elu, tuti se ducu ambaru « αφότου ήρθε αυτός όλα πηγαίνουν καλά»
Di cîndu « απο ποτε»
Di cîndu u stii? « απο πότε την ξέρεις;»
Di pri « απο πάνω, επάνω απο»
Lu arcă di pri pundi « τον έριξε απο πάνω απο τη γέφυρα»
Τέλος με το di σε ρόλο προθήματος, απαντούν επιρρηματικές εκφράσεις με σημασία το-πική,χρονική και τροπική.
Η πρόθεση cu
εισάγει τα εξής συμπληρώματα:
Συντροφιά:
Dipunea´ cu vătsli dit mundi « κατέβαινε με τις γελάδες από το βουνό»
Συνοδεία:
Vinjirî la noi cu multi buni « ήρθαν σε μας με πολλά καλά»
Όργανο ή μέσο:
Ngîrcai calu cu unî njicî funi « φόρτωσα το άλογο με ένα μικρό σχοινί»
Τρόπο:
Indrai ngasî cu fricî « μπήκα στο σπίτι με φόβο»
Χρόνο:
Yitselu creasti dzua cu dzua « το μοσχάρι μεγαλώνει μέρα τη μέρα»
Σχέση:
Nu i omu sti ledz cu elu « δεν είναι άνθρωπος να δεθείς μαζί του»
Αναφορά:
Tsi va s facî cu atsăul omu? « τι θα γίνει με εκείνον τον άνθρωπο;»
Αιτία:
Cu tusea tse amu nu potu s cîntu « με τον βήχα που έχω, δεν μπορώ να τραγουδήσω»
Ιδιότητα/ ποιότητα:
Auslu atsăulu cu barba alba « ο γέρος με την άσπρη γενειάδα»
Περιεχόμενο:
Adunj gîleata cu laptea « φέρε μου το καρδάρι με το γάλα»
Αντίθεση ή παραχώρηση ή εναντίωση:
Cu tuta ftohia lj, bana u tradzi ghini « με όλη τη φτώχεια του, ( παρόλη τη φτώχεια του) τη ζωή την περνάει καλά»
Ανταλλαγή:
Alîxii boulu cu calu « άλλαξα ( αντάλλαξα) το βόδι με το άλογο»
Αντίθετο:
S acîtsi´ cu vitsinul « πιάστηκε ( μάλωσε) με τον γείτονα»
Σύγκριση:
Badz feata mea cu ata? « βάζεις ( συγκρίνεις) το κορίτσι μου με το δικό σου;»
H πρόθεση IN της λατινικής ,στην Αρωμουνική έχει συχνότερα τη μορφή n και πιο σπάνια την μορφή în που τη συναντάμε και στα ρουμάνικα. Η πρόθεση αυτή , εισάγει συμπληρώματα που δηλώνουν:
Στάση σε τόπο:
-Feata s vidzu´ ngale « η κοπέλα φάνηκε στο δρόμο»
Κίνηση σε τόπο:
- Intrarî ngasî « μπήκαν στο σπίτι»
Τρόπο:
- Nji lo zborlu di ngură « μου πήρε το λόγο από το στόμα»
Αναφορά:
-Mi lau ngapu « πλένομαι στο κεφάλι»
