η αρχαία μακεδονική γλώσσα ~ linguae scriptaque

H μακεδονική ήταν η γλώσσα των αρχαίων Μακεδόνων κατά την 1η χιλιετία π.Χ. μέχρι τον 4 π.Χ αιώνα οπότε και έπεσε σε αχρησία και αντικαταστάθηκε πλήρως από την αττική διάλεκτο.

Ποιά ακριβώς όμως ήταν η γλώσσα των αρχαίων Μακεδόνων,ήταν ελληνική διάλεκτος,άλλη γλώσσα και τί ακριβώς συμβαίνει;Η επιστημονική απάντηση είναι ότι ακόμη είναι ασαφές το τί ακριβώς ήταν και το ζήτημα θεωρείται γλωσσολογικά στάσιμο μέχρι την ανακάλυψη νέων ευρημάτων.

Πάντως πρόσφατα επιγραφικά ευρήματα ενισχύουν την άποψη ότι πρόκειται για βορειοδυτική ελληνική διάλεκτο που χαρακτηρίζεται από μια ιδιαίτερη φωνολογία.

απόψεις για τη γλώσσα

Για την αρχαία μακεδονική γλώσσα υπάρχουν πολλές απόψεις και θεωρίες :

1.ήταν ελληνική διάλεκτος
2.ήταν περιφερειακή γλώσσα της ελληνικής,πολύ συγγενική, με την οποία αποτελούσαν έναν κλάδο τον ελληνικό με την ευρύτερη έννοια (γραικομακεδονικό).
3.ήταν χωριστή ινδοευρωπαϊκή γλώσσα
4.ήταν γλώσσα ανάμεικτη με ελληνικά,θρακικά και ιλλυρικά στοιχεία

Η Μακεδονία πριν τον Αλέξανδρο.(με ελληνικούς υπότιτλους)

τί γνώσεις έχουμε γι'αυτή

Μέχρι σήμερα οι γνώσεις που έχουμε γι'αυτή είναι ένας μικρός αριθμός λημμάτων από γλωσσάρια ('γλώσσες') που αναφέρονται από αρχαίους συγγραφείς και ένα πλήθος ονομάτων.

Κανένα κείμενο δεν έχει βρεθεί μέχρι σήμερα που είναι αναμφισβήτητα γραμμένο στην αρχαία μακεδονική γλώσσα.

Ο κατάδεσμος της Πέλλας,
μία κατάρα γραμμένη σε βορειοδυτική διάλεκτο.

Ο κατάδεσμος της Πέλλας,ένα σημαντικότατο εύρημα από την Πέλλα που περιέχει ένα κείμενο-κατάρα και είναι γραμμένο σε μια βορειοδυτική ελληνική διάλεκτο,έχει προταθεί ως η γλώσσα των αρχαίων Μακεδόνων.Το κείμενο είναι μοναδικό ,αφού κανένα άλλο παρόμοιο δεν έχει βρεθεί στην περιοχή της Μακεδονίας.

Πλην αυτής της επιγραφής όλες οι υπόλοιπες που έχουν ανακαλυφθεί μέχρι σήμερα στη Μακεδονία είναι γραμμένες στην αττική ελληνική που ήταν και η επίσημη γλώσσα του βασιλείου των Μακεδόνων.Η ελληνική από ότι φαίνεται ήταν η μόνη γραπτή γλώσσα της Μακεδονίας.

Ο ερχομός στο φως αυτού του ευρήματος κατέρριψε τις θεωρίες που υποστηρίζουν ότι μόνο η άρχουσα τάξη των Μακεδόνων μιλούσε ελληνικά και ότι ο απλός λαός χρησιμοποιούσε άλλη γλώσσα ξένη προς την ελληνική.

Το περιεχόμενο του κατάδεσμου ,ένα κείμενο μαγείας,καθώς και το ύφος του καταδεικνύουν ότι είναι γραμμένο από έναν απλό πολίτη .

Επιπλέον δεν είναι γραμμένο στην αττική ελληνική αλλά σε βορειοδυτική ελληνική διάλεκτο και αυτό είναι πολύ σημαντικό διότι δείχνει ότι ελληνικά μιλούσαν και απλοί πολίτες της Πέλλας και μάλιστα διαφορετικά από την αττική διάλεκτο,την επίσημη γλώσσα του κράτους.

Το λεξικό του Ησύχιου
Οι λέξεις που έχουμε στη διάθεσή μας και χαρακτηρίζόνται ως μακεδονικές προέρχονται κυρίως από το λεξικό του Ησύχιου του Αλεξανδρινού και τον Μακεδόνα Αμερία,ο οποίος ήταν ο πρώτος γλωσσολόγος με την έννοια που έχει αυτή η λέξη σήμερα.Ο Αμερίας έγραψε και ένα λεξικός της μακεδονικής και αττικής το οποίο δυστυχώς έχει χαθεί.

Από τη μελέτη των λημμάτων ('γλωσσών') ,βλέπουμε ότι τα περισσότερα έχουν εμφανώς ελληνική ετυλογία,ενώ κάποια άλλα είναι άγνωστης προέλευσης.

Χαρακτηριστικό τους είναι μια ιδιαίτερη φωνολογία που δεν συναντάται στις περισσότερες διαλέκτους της κλασσικής ελληνικής (β,γ,δ αντί για φ,χ,τ).Άλλο χαρακτηριστικό που προκύπτει είναι η συγκοπή και απλοποίηση των λέξων.

Αυτά τα ιδιαίτερα γνωρίσματα θυμίζουν κατά κάποιο τρόπο τις βόρειες διαλέκτους της σημερινής νεοελληνικής.

ονόματα Μακεδόνων

ονόματα αθλητών από επιγραφή του 267 π.Χ της Πτολεμαϊκής περιόδου που βρέθηκε στην Αίγυπτο

Τα περισσότερα ονόματα όχι μόνο έχουν ελληνική ετυμολογία αλλά είναι χαρακτηριστικά για τους Μακεδόνες και δεν συναντώνται σε άλλες περιοχές της Ελλάδας (Λαομάγα).Κάποια έχουν ιδιαίτερη φωνολογία,π.χ.Βερενίκα αντί για Φερενίκη,ενώ άλλα συνταντώνται και στη Θεσσαλία

Η θεσσαλική ελληνική,ιδιαίτερα οι βόρειες διάλεκτοι της Θεσσαλίας, φαίνεται να έχει πολλά κοινά στοιχεία με τη μακεδονική.

αναφορές σε αρχαίους συγγραφείς

Οι μελετητές προσπαθούν εμμέσως να καθορίσουν ποιά ήταν η φύση της γλώσσας.

Σε πολλά κείμενα αναφέρεται ο όρος μακεδονιστί.Ο Αλέξανδρος πολλές φορές όταν απευθυνόταν στους στρατιώτες του μιλούσε μακεδονιστί.

Αυτό δεν σημαίνει ότι μιλούσε άλλη γλώσσα αλλά απλά την μητρική του διάλεκτο,κατά το αττικιστί.Τελικά η λέξη μακεδονιστί πήρε την έννοια το μιλά κάποιος στην κοινή ελληνική.

Σε κείμενο του Τίτου του Λίβιου αναφέρεται ότι οι Αιτωλοί ,οι Ακαρνάνες και οι Μακεδόνες 'ήταν άνδρες της ίδιας γλώσσας'.

Αυτές οι ασαφείς δηλώσεις και αναφορές πολύ λίγο φως ρίχνουν στην υπόθεση.

Δημοσθένης και Αθηναίοι

Ο Δημοσθένης ήταν ορκισμένος εχθρός των Μακεδόνων και τους αποκαλούσε βάρβαρους. Σε κάθε ευκαιρία εξασκούσε πολεμική ρητορική εναντίον των Μακεδόνων και του Φιλίππου του 'βαρβάρου'.

Μετά την ενδυνάμωση του Μακεδονικού Βασιλείου υπό τον Μέγα Αλέξανδρο, έκανε πίσω και για κάποια χρόνια 'χαλάρωσε' τη ρητορική του μην μπορώντας να κάνει αλλιώς.

Το ειρωνικό στην όλη ιστορία με το μίσος του Δημοσθένη κατά των 'βαρβάρων' Μακεδόνων είναι ότι η ίδια η μάνα του Δημοσθένη ήταν κατά το ήμισυ σκυθικής καταγωγής!

Οι Αθηναίοι μια υψηλά αστικοποιημένη και εκλεπτυσμένη κοινωνία,με αναπτυγμένες τις τέχνες, υψηλό επίπεδο διανόησης,θέατρα ποιητές,φιλοσόφους και εξελιγμένο πολιτικό σύστημα ήταν παραπάνω από φυσικό να βλέπουν τους Μακεδόνες ως βαρβάρους ,άξεστους χωριάτες.

Οι Μακεδόνες ήταν βασίλειο, ένα πολιτικό σύστημα απαρχαιωμένο και ξεπερασμένο για τους Αθηναίους και αρχικά μια κτηνοτροφική κοινωνία χωρίς πόλεις.

Η γλώσσα τους κατά πάσα πιθανότητα ήταν μια περιφερειακή ελληνική διάλεκτος μεταβίας κατανοητή από τους Αθηναίους αφού στο αυτί τους ακουγόταν άξεστη, επαρχιώτικη και τραχιά σε αντίθεση με την εκλεπτυσμένη αττική διάλεκτο.

Κάτι ανάλογο με το συμβαίνει και σήμερα δηλαδή με την επίσημη ελληνική και τις επαρχιώτικες διαλέκτους που συχνά αποκαλούνται υποτιμητικά ως 'βλάχικα'.

Πάντως δεν υπάρχει σε κανένα κείμενο αναφορά σε χρήση μεταφραστών ανάμεσα σε Μακεδόνες και τους υπόλοιπους Έλληνες,τουλάχιστον από όσο γνωρίζω.

Οι Πέρσες και οι "'Ιωνες με τα στρογγυλά καπέλα."

Οι Πέρσες αποκαλούσαν τους Μακεδόνες 'Γιάουνα Τακαμπάρα' που θα πει Έλληνες (Ίωνες) με στρογγυλά καπέλα σαν ασπίδες.Τους υπόλοιπους Έλληνες οι Πέρσες τους αποκαλούσαν απλά Γιάουνα δηλαδή Ίωνες.

Όπως ανέφερα και στην αρχή το ζήτημα παραμένει ανοιχτό αλλά με το πέρασμα του χρόνου και την ανακάλυψη νέων ευρημάτων ενισχύεται η άποψη της ελληνικής διαλέκτου με βορειοδυτικά και αιολικά χαρακτηριστικά.

Μακεδόνας ιππέας που φέρει την 'καυσία',
το στρογγυλό καπέλο.

Βόρεια της Περσέπολης της Αυτοκρατορίας των Αχαιμενίδων ,στον τάφο του Δαρείου του Α' , υπάρχει επιγραφή χαραγμένη σε πέτρα που απαριθμεί τους υποτελείς λαούς του Δαρείου Α'.

Εκεί αναφέρονται μεταξύ πολλών λαών όπως οι Σκύθες, Πάρθοι, Ινδοί,Νούβιοι,Λίβυοι, Ίωνες( Έλληνες) και οι Γιάουνα Τακαμπάρα, οι Ιώνες με τα στρογγυλά καπέλα, δηλαδή οι Μακεδόνες.

Επιγραφή των υποτελών λαών στον τάφο του Δαρείου Α. Μεταξύ αυτών οι Γιάουνα Τακαμπάρα, Ίωνες με στρογγυλά καπέλα, δηλαδή οι Μακεδόνες.

μακεδονικό λεξιλόγιο

δάνος=θάνατος
μάγειρος=χασάπης-τη λέξη μάλλον τη δανείστηκε η αττική διάλεκτος
δαλάγχα=θάλασσα
άδραια=αιθρία
αδή=αττικό αιθήρ,καθαρός ουρανός
αορτής=ξιφομάχος,άορ-ομηρικό ξίφος
γοτάν=γουρούνι
γόλα=έντερα
λακεδάμα=είδος μακεδονικού φαγητού
δράμις=μακεδονικό ψωμί,θεσσσαλικό δάρατος
καρπαία=θεσσαλομακεδονικός χορός
λαίβα=ασπίδα
Βερενίκη=αττ. Φερενίκη
κάναδοι=αττ.γνάθοι,σαγόνια
λάλαβις=αττ.λαίλαψ,καταιγίδα

Δείτε επίσης μια λίστα επιγραφών από την αρχαία Μακεδονία και διαβάστε το άρθρο 'γλώσσα των αρχαίων Μακεδόνων΄,νέα στοιχεία από την Πέλλα.